HomeProjectItlamahuizolmiquiliztempan Jesucristo

Itlamahuizolmiquiliztempan Jesucristo

Ni tepozamatl quipannextia nemiliztlamahuizolli[1], tlamahuizolli tlen inemiliz huan imiquiliz Jesucristoh, ica nahuatl huan caxtillantlahtolli ipan Caxtolli huan Eyi Hueyxihuicahuitl[2]. Nouhquiya quipannextia amatl ica queniuhqui tlanahuatianih tlen teopan católica, quen ce totahtzitzin huan tequitinih tlen Inquisición mexicana, quinecqueh quimocuitlahuizceh huan quipolihuiltizceh nochi ni altepetlamahuizolli, pampa inihhuantin quinehnehuiliyayah quinmacaqueh macehualmeh tlallamiquiliztli para quicuamachilizceh totiotzin itlamachtiliz zan quen inihhuantin quinequizquiah. Totahtzitzin quinecqueh quimocuitlahuizceh totiotzin itlamachtiliz. Inihhuantin axcanah quiamatqueh quinittazceh macehualmeh ma mochihuacan Jesús zo cihuameh ma mochihuacan Santa María. Inihhuantin quinecqueh tlaneltoquilli tlen Semana Santa ma eli cuezoyoh huan nelnelliya melahuac, axcanah quence ininnemiliz macehualmeh huan quence tepaquiltiyaya – huan nouhquiya pampa oncahyaya tlatehuiliztli – quen ni tlamantli nemiliztlamahuizolli.

Quemman hueyi tequitinih quipixqueh ininmaco nochi ni amatl huan quinecqueh quitzacuiliah nochi ni tlamantli nemiliztlamahuizolli ica nahuatl, caxtillantlacameh (quence criollos, coyomeh zo cequinoqueh) quiihcuilohqueh cencah nemiliztlamahuizolli ica caxtillantlahtolli. Nochi ni nouhquiya motzacuilihqueh, pampa quitl axtlatlepanittayayah nouhquiya zo pampa zan tehuetzquiltiyayah. Ipan 1769 ce huey totahtzin tlen Mexco, Francisco Antonio Lorenzana, quintzacuilih nochi “nescuitiles” (neixcuitilli) zo (nemiliztlamahuizolli tlen mochihuayaya) tlen inemiliz huan imiquiliz Jesús, nochi tlen moihcuiltoya ica macehualtlahtolli zo caxtillantlahtolli. Melahuac, tlacameh huan cihuameh quicencuiltihualtoqueh, quichihuazceh nemiliztlamahuizolli, nehnemizceh pan ohtli, huan cequinoqueh tlaneltoquilli tlen mochihua ipan tonatiuh tlen Cuaxihuitl ipan miac pilaltepetzitzin ipan Mexco. Zanpampa, ipan 1750 huan 1760 mocuamachilia xihuitl quemman tequitl tlen macehualmeh ica nemiliztlamahuizolli ayoccanah mochiuhqueh miac pampa peuhqueh quinmocuitlahuiah hueyi tequitinih zo coyomeh tlen Mexico.

Ni nahui nemiliztlamahuizolli ica caxtillantlahtolli tlen eltoc ipan ni tepozamatl mocuiqueh ipan pilaltepetzitzin tlen Chalco tlalli huan quicuiqueh tequitinih tlen Inquisición. Naman hueli moahcih ipan amoxcalli tlen Archivo General de la Nación. Nochi ni nemiliztlamahuizolli, huan nochi amatl tlen quitemohqui Inquisición motlalia ipan ni tepozamatl.  

Ni chicuace nemiliztlamahuizolli ica nahuatl tlen ni tepozamatl moahciqueh ipan chicuace canahya. Ipan 1757 ce totahtzin ipan Jonacatepec, Morelos, quicuic chicuace nemiliztlamahuizolli tlen macehualmeh campa tlanahuatiyaya huan quintitlanqui ipan hueyi teopan ipan Mexcotlalli. Ce, huallauh tlen Axochiapan, moihcuilohqui ipan 1732, huan eltoc ipan amoxcalli tlen Archivo General de la Nación. Ceyoc nouhquiya, huallauh ipan Amacuitlapilco, nouhquiya moihcuilohqui ipan 1732, huan eltoc ipan Amoxcalli tlen Biblioteca Nacional de Antropología e Historia. Tlen eyi, huallauh tlen Telpancingo, huan eltoc ipan Tulane Caltlamachtiloyan ipan New Orleans. Nopa cequinoqueh eyi huallohuih tlen Jonacatepec huan axcanah momati maz ica inihhuantin. Eltoc ce nemiliztlamahuizolli ipan University of Pennsylvania huan ceyoc ipan Princenton University, tlen nouhquiya axmoixmatih canin huallohuih. Ce eltoc pan altepetl: San Simón Tlatlauhquitepec, Tlaxcala. Nouhquiya eltoqueh cequinoqueh ipan ceyoc amoxcalmeh ipan Mexico tlen ayicanah moixmatih yon ayicanah mocuih para ce acahya quinpohuaz.

Ticnequih ni chicuace nemiliztlamahuizolli ma elto huan ma moitta ipan tepozamatl ica axtlen ipatiuh, yeca nochimeh hueliz quipohuazceh ipan tlaltepactli, ica tlahtehmozceh, huan hueliz nocca quitequihuizceh para quichihuazceh ce tlamahuizolli. Nelnelliya ticnequih macehualmeh ma quipohuacan huan ma quiittacan queniuhqui ininhuahcapahuan ipan cequin canahya tlen México ilhuichiuhqueh ica tlaneltoquilli tlen catolicismo, zanilohqueh ica nahuatl, huan motemacaqueh tequipanozceh ipan ininaltepehuan ica ni yancuic tlaneltoquilli. Inihhuantin quihuallicaqueh ni tlapohualiztli para tonemiliz quence quichihuayayah yoyomitl huan ce canahya campa monextiyaya ni nemiliztlamahuizolli, campa huicayayah, zo campa mochihuayayah Jesús, Santa María, apostolohmeh, huan cequinoqueh tequipanoanih tlen calaquih pan ni tlapohualiztli tlen inemiliz Jesús, María Magdalena, Marta, Verónica, totahtzitzin judiosmeh tlen Jerusalén, huan tequihuahquehmeh huan temictianih tlen quimaquilihqueh huan quihuitequiyayah tequipanohquetl Jesús tlen ni nemiliztlamahuizolli huan quicuahuiyonicqueh ipan corotzin, campa ya mochihuayaya quence miquiz. Motlaliyaya ni nemiliztlamahuizolli huan quen mochihchihuayayah macehualmeh elqui ce tlamantli tlen peuhqui moixmati, macehualmeh axcanah zan mocehuiyayah teopan huan quicaquiyaya ce totahtzin coyotl, zo iuhcatzan ce tlayecanquetl macehualli tlen quipohua ce teotlahtolli. Ce nemiliztlamahuizolli quichihuayayah nelnelliya ica inintlacayo macehualmeh, ininixco huan inintozcah huan mooholiniyayah nelnelliya. Ni tlamantli neciyaya nelmelahuac huan nopa canahya mocuapayaya ce canahya para ce cualli tlamahuizolli —ce canahya campa miquih— ce canahya tlen ixneciyaya quence Jerusalén tlalli. Ni tlamantli nouhquiya quitilanayaya nochi tlacuamachiliztli, ica yoyomitl, tlatzotzontli, huan nochi tequitl tlen tlamahuizolli. Nelnelliya nochi monextiyaya ica paquiliztli – huan ni tlamantli elqui tlen tlanahuatiniah tlen hueyi teopan ipan Caxtolli huan Eyi Hueixihuicahuitl axcanah quiamatqueh. Nochi tlatehuiliztli tlen monextiyaya pan Jesús itlacayo, huan nouhquiya quemman ixayotemoyaya huan quen tlahtoyaya Santa María huan cequinoqueh cihuameh, quichihuayayah ma quinelittacan nochi tlamahuizoanih tlen hueliz quicuamachilizquiah nochi tlen quiittayayah and zan quen inihhuantin quinequizquiah quicuamachiliah nochi.

Quemman ticpohuah ni chicuace nemiliztlamahuizolli, tiquittah tlen nelnelliya moixnepanoa, iuhcatzan mochihuayaya ni tlamahuizolli ipan cequinoqueh pilaltepetzitzin. Nopayoh temachtli eltoya ce tlen achtohui nemiliztlamahuizolli tlen mocopinqui huan mopazolohqui quiahuac pan cequinoqueh altepemeh. Ni nemiliztlamahuizolli hueliz moihcuilohqui ipehuayan zo itlamiyan Caxtolli huan Ce Hueyxihuicahuitl zo ipehuayan Caxtolli huan Ome Hueyxihuicahuitl, melahua ipan Mexcotlalli. Nopayoh, hueliz pan caltlamachtiloyan tlen San Cruz, ipan Tlatelolco, campa momachtianih huan tlamatinih macehualmeh momachtihqueh ica latintlahtolli huan caxtillantlahtolli huan teotlahcuilolli. Inihhuantin tequitiqueh ininhuanya totahtzitzin tlen inintocah franciscanos, nochi zancehco quiyoltilihqueh amoxtli para totahtzitzin huan para macehualmeh tlamatinih. Ni tlamantli tequitl hueliz nouhquiya calacqui ica nemiliztlamahuizolli tlen achtohui inemiliz huan imiquiliz Jesús.

Pampa ni huahcapatl nemiliztlamahuizolli peuhqui monextia ipan pilaltepetzitzin hasta itlamiyan 1750, hueli tiquittah mocuamachilihqui ce tlamantli malhuilli huan quipiyaya miac ipatiuh. Ni peuhqui motequihuia xihxihuitl ipan ilhuitl tlen altepetlaneltoquilli. Yeca ni nahuatl ica nemiliztlamahuizolli, quence tlapohuanih hueli tiquittah ipan tlahcuilolli tlen quinahuatia naman tlen yohui, tlahuel motlepanitta huan cencah quen ipan, pampa quitequihuia nahuatlahtolli tlen zaniloyayah macehualmeh ipan Caxtolli huan Ce Hueyxihuicahuitl huan ipehuayayan Caxtolli huan Ome Hueyxihuicahuitl. Yeca, tiquittah macehualmeh ipan Caxtolli huan Eyi Hueyxihuicahuitl quinecqueh quimocuitlahuiah huan quicencuiliah ni tlamantli tequitl tlen huallauh tlen ininhuahcapahuan. Zanzampa, iuhcatzan, macehualmeh quipatlaqueh nouhquiya nemiliztlamahuizolli. Inihhuantin quipihuihqueh cequin tlamantli tlanextli huan tequipanoanih, quihuitonqueh cequin tlanextli, quiquixtilihqueh cequin tlahcuilolli, quitequihuihqueh cequin tlamantli tlatzotzontli, huan quinnahuatiyayah axcencah nochi tequipanohuanih. Yeca, tiquittah ni tlamantli elqui ce tlamantli tlen mopatlatihualqui quentzin. Tlacameh ipan cequinoc cahuitl huan canahya quipatlaqueh ni nemiliztlamahuizolli, ce tlamantli quentzin, quichiuhqueh ce tlamantli tlen monequiyaya, iuhcatzan inihhuantin nouhquiya quitlepanittayayah nochi tlahtolli tlen huallayaya tlen ininhuahcapahuan.

Cehcen tlen ni chicuace nemiliztlamahuizolli quipiya ome tlahcuilolli tlen Nahuatl ipan ni tepozamatl. Ce tlahcuilolli quihtoznequi tlen nelnelliya tlahcuilolli tlen achtohui. Nopa ce tlahcuilolli quihtoznequi tlahcuilolli tlen tlacualchihualli (ihuical tlen quitequihua IDIEZ). Yeca cehcen nemiliztlamahuizolli quipiya ce tlacuamachiliztli tlen ica zaniloa ce nemiliztlamahuizolli huan nouhquiya moihitta queniuhqui mocuamachilia ice cequinoqueh nemiliztlamahuizolli.

Tlapohualiztli tlen quemman quimictiah Jesús quen zaniloa ipan nochi nemiliztlamahuizolli

Nochi nemiliztlamahuizolli pehua monextia ipan Tominco Cuaxihuitl[3] huan tlami ipan Viernes Santo quemman mictoc totiotzin. Iuhquinon pehuah tlamantli quen yohuih, iuhcatzan cequin tlanextilli mochihuah axcencah, axcencah yohuih. Jesús yohui Jesuralenpan tlehcotoc ipan ce pochquitzin zo ce borrohtzin noque conetzitzin huan cequinoqueh tlacameh tlen Jerusalén pehuah huicah. Judiosmeh hueytotahtzitzin, tlayecananih tlen altepetl, mocuezoyayah pampa ya eliyaya axcualli pampa quinixpanoyaya huan pampa nochi macehualmeh quitepotztocayayah. Inihhuantin peuhqueh mozanilhuiah huan quiitzquihqueh huan quimictihqueh. Inihhuantin quichiuhqueh ce tlanahuatilli campa yonce acahya hueli quimacaz ichan, huan tlan ce acahya quimati canin itztoc monequi quitlateilhuiz. Jesús tlamachtihqui ipan Jerusalén. Mociauhcauhqui pan ce acahya ichan, ya quiixmatqui María Magdalena campa Jesús quitlalhuilihqui ce tlamantli achihualli itocah (tlazohpahtli) pan itzontecon -axcencah ica teoamoxtli, campa María Magdalena quicuatlalhuilia achihualli pan itzontecon zo iicxi Jesús. Jesús quipaxaloa inanan huan quiillia ya quionpaxaloa pampa niman ahciz imiquiliz. Inanan axcanah quihuelitta, zampampa Jesús monelchihuilia quichihuaz nochi tlen quihtohqueh profetas huan itatah, totiotzin.

Teipan ya yohui ipan ilhuitl tlen Pascuah ichan tlen ce acahya tlen quitepotztocayaya, huan ica mahtlactli huan ome imomachtihcahuan, tlacua huanya inihhuantin, quinpahpaca ininicxihuan huan quinmachtia tlen monequi quichihuazceh teipan imiquiliz. Imomachtihcauh Judas temaca ce hueyi tlahtolli huan ya nouhquiya quihtoa tlan quena zo axcanah quitlateilhuiz Jesús huanya hueyi totahtzitzin tlen inintocah tlahtocateopixqueh. Teipan ya quena quitlateilhuia itlamachtihcauh, pampa quinequiyaya tomin tlen motlaxtlahuayaya. Nouhquiya ya cualanqui pampa Jesús quicuaatequih ica tlazohpahtli ipan Magdalena, tlen ya quitocaxtia ce cihuatontli. Jesús yohui onmotiochihua ipan xochitlan tlen itocah Getsemaní campa ce angeltzin quihuerzahchihuilia ica itequiuh pan ni tlalli. Judas quintlecanaltia tequihuahquehmeh ipan xochitlan huan quiitzquiah Jesús huan quitzacuah. Jesús quihuallicah campa itztoc hueyi totahtzin Anás huan Caifás, teipan quihuicah ica Poncio Pilato, huei tlanahuatihquetl tlen Jerusalén. Testigohmeh quinmacah tlahtolli tlen axmelahuac Caifás huan Pilato. Pilato moillia Jesús axcanah quipiya yonce tlahtlacolli zampampa nouhquiya axhueli quincamatzacuaz hueyi totahtzitzin Judios. Pilato tlanahuatia Jesús ma quihuicacan iixtenno huey tlanahuatihquetl Herodes, tlen quitlahtlanilia ma quichihua ce teotlamahuizolli zampampa Jesús axcanah quinequi. Herodes quihuetzquilia huan zampa quititlani huanya Pilato. Teipan Jesús cualli quitlacayohuitectoqueh zampampa axcanah zan yanopa quinequih judiostlacameh, inihhuantin quinequih Jesús ma mocuahuiyoni pan ce corotzin. Teipan, Pilato quihtoa ma quimictican Jesús tlen quinequih judiostlacameh, niman momahtequih Pilatoh tlen quihtoznequi axcanah ya elqui itlanahuatil tlen imiquiliz Jesús.

Noque panoyaya nopa tlamantli, San Juan yahqui huan quiillito María huan cequinoqueh cihuameh tlen panoyaya. Inihhuantin yahqueh Jerusalén quiittatoh Jesús quemman ayicanah quimictiyayah. Jesús, quipiyaya ihuitzyohual pan itzontecon huan quihuicayaya icorotzin pan icuitlapan, nehnemiyaya ica ohtli Calvariohtipan zo Tzontepec. Ipan ohtli ya quinamicqui inanan, Santa Verónica, huan ya quiixpohpohqui ica itilmah, huan Simón Cireneo, ya quipalehuihqui quihuicaz icorotzin. Quemman Jesús ahci campa quicuahuiyonizquiah, cequin tequihuahquehmeh quicalavoztocqueh ipan corotzin (nican zan quimaihilpiah pan corotzin) huan quitlehcoltiah, huanya cequinoqueh tlacameh tlen eliyayah tlachtequinih. Ni tlanextilli yohui campa pehua zaniloa zan tlahmatzin, imiquiliz huan campa quielchiquicomichoah ica ce tepoztli. Cequin nemiliztlamahuizolli nouhquiya mopohua campa José de Arimatea quiihcuenia Jesús pan icorotzin, (moxeloah ica ome tlacameh, José huan Arimatea) iixtenno tlen Santa María huan San Juan, huan quihuicah pan ce tlacoyoctli. Yon ce nemiliztlamahuizolli quinextia quemman zampa moyolitia.

Nelnelliya tlahcuilohuanih tlen quichiuhqueh ni nemiliztlamahuizolli quicuiqueh tlamatiliztli ipan amoxtli tlen mochiuhtihualtoc ipan analco tlalli. Cehcen nahui tlamachtiliztli tlen teoamoxtli, amoxtli tlen San Mateo, San Marcos, San Lucas, huan San Juan -tlen quipiya ce tlapohualiztli ica Jesús quemman itztoya pan tlalli huan quicuahuiyonihqueh. Cequinoqueh amoxtli, cequin tlen quemman yancuic pehuayaya cristianismo huan cequin tlen itlamiyan ipan Caxtolli huan Ce Hueyxihuicahuitl, moittac quipiyaya cequinoc tlamantli tlanextilli tlen nelnelliya panoc. Ipan itlamiyan Tlatlahcopan Hueyxihuicahuimeh[4] ipan analco tlalli (Mahtlactli huan Ome Hueyxihuicahuitl huan teipan), nochipa tlacameh ipan analco tlapohuayayah ica itlaihyohuiliz tlen Jesús zo quiittazceh ixcopincayotl noque quicuanehnehuiliyayah itlaihyohuiliz huan tlen inanan itlaihyohuiliz Santa María, pampa quiittac iconeuh quemman quicocoayayah huan campa quimictihqueh. Inihhuantin quineltocayayah nochi ni tlamantli momachtiliz quinhuicayaya inechca totiotzin. Inihhuantin nouhquiya quineltocaqueh nochi ni tlaneltoquilli quinpalehuiyaya para moochpanazceh ica miac tlahtlacolli tlen quichiuhtoyah zo ce tlamantli tlahtlacolli tlen quinequiyayah quichihuazceh. Ixcopincayotl huan tlapohualiztli ica inemiliz huan imiquiliz Jesús mochiuhqui maz cualanyoh huan ezoyoh. Eliyayah tlacameh judiosmeh tlen Jerusalén acquiya, ica amatl tlen yancuic teoamoxtli, quiitzquihqueh Cristoh huan quinecqueh ma miqui, yeca ni amoxpohualiztli quihueyilih xicoliztli ica judiostlacameh tlen tlaneltocanih cristianos tlen analco quimachilihqueh huan caxtillantlacameh tlen hualqueh huan moaxcatilihqueh Mexico nouhquiya quihuallicaqueh nopa tlamantli xicoliztli. Ica nopa tlamantli, judiostlacameh necih quence axcualmeh ipan nahuatl nemiliztlamahuizolli, iuhcatzan macehualmeh axcanah quipiyayah nopa xicoliztli, yeca eliyaya zan tlen caxtillantlacameh quinpanoltilihqueh.

Quen tlapohualiztli tlen analcoehuanih, Santa María ce acahya tlen moitta nelcualli ipan nochi nemiliztlamahuizolli campa mopohua ica inemiliz huan imiquiliz Jesús. Zampampa, Santa María huan cequinoqueh cihuameh quemman monextiah, pan nochi tlamahuizolli inihhuantin zaniloah huan quitlepanittah Jesús huan cequinoqueh tequipanoanih, huan ni tlamantli eli axcencah, cihuameh zaniloah miac pan nahuanemiliztlamahuizolli huan axcanah iuhquinon pano ipan caxtillannemiliztlamahuizolli. Ni tlamantli axcanah moixnamiqui hueliz pampa quinextia cihuameh nouhquiya tlanahuatiyayah pan macehualnemiliztli huan axcanah iuhquinon eliyaya huanya caxtillantlacameh zo cequinoqueh altepemeh tlen analcoehuanih. Nequiliztli, icneliztli, huan tlaneltoquilli tlen Santa María huan cequinoqueh cihuameh quinextiah ipan nemiliztlamahuizolli yohui nochi cualli huan yehyectzin. Zanpampa, tlacameh quemman tequipanoah quena tlahuexchihuah quemman quimictiah totiotzin ipan corotzin. Nouhquiya Jesús imomachtihcahuan, apostolohmeh, quicauhtehuah, zan axcanah moihcuenia San Juan, ce telpocatl tlen itztoc huanya cihuameh.

Ce tlamantli tlen tlanahuatianih tlen catolicismoh peuhqueh mocuezoah ica Tlacualiztli tlen nemiliztlamahuizolli. Nican Jesús quitiochiuhqui pantzin huan huinoh, quincuapayaya itlacayo huan iezzo huan quinmacac imomachtihcahuan. Teopan católica, ni tlamantli elqui ce campeca tlen mochihua ipan misas huan nouhquiya quemman macehualmeh tlaceliah. Quemman tequipanohuanih quichiuhqueh ni tlamantli, cequin totahtzitzin quinehnehuilihqueh elqui quence inincampeca, zo eliyaya ce tlamantli axcualli, pampa macehualmeh quinextiyayah pantzin huan huinoh quence nelnelliya mocuaptoyah iuhcatzan axeliyaya melahuac. Ni chicuace nemiliztlamahuizolli quinextiah ni Tlacualiztli axcencah, cequin quinextiah nochi tlamantli yamaxtic huan cequin quinextiah zan cototzin. Neci quence cequin tlahcuilohuanih quicuamachiliyayah ni tlamantli huan quinecqueh quimocuitlahuiah nopa tlamantli tlanextli huan iuhquinon axcanah quinixpanozceh totahtzitzin tlen tlamachtiyayah -yeca totahtzitzin quiquetzazquiah teipan nochi ni nemiliztlamahuizolli.

Nouhquiya oncah tlamantli tlen axcencah ica tlahuitequiliztli, quemman quicuahuiyonihqueh, huan cequinoc tlamantli tlen axcualli quichihuilihqueh Jesús. Ipan cehcen nemiliztlamahuizolli, iuhcatzan cequin tlamantli tlen axcualli axcanah eliyaya melahuac, tlacatl tlen mochihuaya Jesús tlahuel ciohuiyaya, pampa quiilpiyayah, quicuatopehuayayah huan quiixtlatziniyayah, quihuitequiyayah (quemman itztoya teixtenno), quihuicayaya nopa hueyi corotzin, huan teipan quitlehcoltiyaya iixco. Ya nouhquiya quixolochihuayayah, axcanah nelnochi, (zan ce nemiliztlamahuizolli quiihtoa quipiyaya icaltzon. Nopa tlacatl teipan nouhquiya moixmatiyaya miac pampa quichihuayaya Jesús, ce acahya tlen eliyaya ce totiotzin, quence nelnelliya eliyaya Jesús. Ce totahtzin itlahcuilol tlen 1698 quentzin mocuezoyaya pampa macehualmeh quiittayayah nopa tlacatl ica itlanextil quence Jesús quence nelnelliya totiotzin, quitzoconiyayah huan quitlatiliyayah copalli iixtenno. Tlacameh nouhquiya quiahcocuiyayah pantzin (zo tlaxcalli) tlen ya quitiochihuayaya huan cencah nopa tlamantli eztli tlen quitoyahqui quemman (ce amafolzah eztli) quielchiquicomichohqueh ica ce cuahuitl zo tepoztli. Macehualmeh quitequihuiyayah nopa tlamantli ipan campeca quemman mopahtiyayah.

Zan ce macehualtlacatl tlen elqui Jesús tlen quitocaixmatiyayah quen ce don Antonio de Guevara, ce cualli tlacatl tlen Huejotzingo. Ce tequitiquetl tlen Inquisición mexicana quiitzquihqui ipan 1770, quemman ya quipiya cempohualli huan chicome xihuitl.    Quihtohqui ya elqui Jesús, iahui itocah doña Gertrudis mochiuhqui Santa María, huan iicniuh don Manuel elqui San Pedro. Ni tlacatl tlen itzonquizca Guevara huallayaya tlen tlacameh tlamatinih, yeca tiquihtoah ni tlamantli tlanextli tlen Jesús eliyaya ce cualli tequitl tlan ce acahya quichihuayaya. Don Antonio quihtohqui ni nemiliztlamahuizolli moquetztoyaya, ayoccanah mochihuayaya cempohualli huan mahtlactli zo ompohualli xihuitl. Tlen nouhquiya panoc, tlen quihtohqui don Antonio huan don Manuel, ni tlacatl tlen quichiuhqui Judas ica miac xihuitl, Don Bernabel Bustamante, ce tonatiuh micqui, atocohqui ica huinoh pampa ihuintiyaya. Mocuezoayaya pampa totiotzin quitlahtlacolmacac pampa ya mochihuayaya tlacatecolotl, axanqueh motemacayaya pan altepetl mochihuaz Judas.

Nechca nochi ni nemiliztlamahuizolli quihuica queniuhqui tlapalehuizceh huicanih zo queniuhqui huicazceh quemman quitequihuizceh ica latintlahtolli ipan miac canahya ipan nochi tlapohualiztli, cequin quihuallicah miac huan cequinoqueh axmiac. Iuhquinon quentzin tlen ni tlapohualiztli huicayayah huan monextiyayah ica tlahtolli. Zan cequin tlacameh quicuamachiliyayah latintlahtolli, zampampa tlatzotzontli, tlen nouhquiya tlapelehuiyaya ipan misas huan teotlahtolli, temacayaya ce tlamantli malhuilli quemman quichihuayayah tlanextilli huan nouhquiya quemman quicalaquiyayah cequinoc tlamantli tlatzotzontli. Nochi ni tlatzotzontli huallauh tlen amoxtli tlen ce totahtzin franciscano, itocah Juan Navarro, tlen mopannextihqui ipan Mexico altepetl ipan 1604, ica huicatl tlen eliyayah tlen nopa nahui tlamachtiliztli tlen inemiliz huan imiquiliz Jesús. Ce ixcopincayotl tlen ni amoxtli hueli moittaz pan tepozamatl: https://archive.org/details/fioannisnauarrog00nava/page/n3/mode/2up

Tlacuamachiliztli ica “Inemiliz tlen toteucco Jesucristoh,” ce nemiliztlamahuizolli tlen eltoc ipan University of Pennsylvania

Ni amatl axcanah quiihtoa canin huallauh, yon acquiya quiihcuilohqui, zo quemman moihcuilohqui. Ni amatl melahua mochiuhqui ipehuayan zo tlahtlahcopan tlen Caxtolli huan Eyi Hueyxihuicahuitl quence tlen nopa cequin nemiliztlamahuizolli tlen inemiliz huan imiquiliz Jesús. Ce tlacatl tlen Estados Unidos itocah Daniel Garrison Brinton (1837-1899), tlen tequitic ica amoxtli huan tlahtolli tlen macehualmeh tlen México huan Norteamérica, quipantihqui ni amatl tlen naman ticpohuah. Nochi iamahuan naman eltoqueh ipan amoxcalli tlen University of Pennsylvania. Ni amatl nouhquiya hueli moittaz pan ni tlahtolpamitl:

http://dla.library.upenn.edu/dla/medren/pageturn.html?id=MEDREN_9941525083503681&

Ni amatl moxeloa ipan 44 (ompohualli huan nahui) amatzitzin, nochi moihcuilohqui ica cencah tlahcuiloh. Cequin pilamatzitzin ihtlacauhcatoqueh zan ica cequin tlamantli tlahcuilolli zo cequin tlapohualiztli tlen nelnelliya axcanah huelih mopohuah.

Ni nemiliztlamahuizolli pehua ica tlamacahualiztli tlen Jesús huan Santa María. Ni amatl axcanah eltoc ipan teoamoxtli. Ni huallauh tlen ce amatl tlen analco tlen Mahtlactli huan Nahui Hueixihuicahuitl, quiihcuilohqui ce tonantzin tlen axcanah moixmati. Teipan Jesús quinextia itlaicneliz huan iteticayo pampa quicualtlalihqui ce tlacatl ixpopoyotzin. Ni nemiliztlamahuizolli mocencuilia ica itlapohualiz quemman Jesús calacqui Jerusalén ipan Tominco Cuaxihuitl. Nopayoh teopixcatlahtoqueh tlen Jerusalen tlahtohqueh queniuhqui quiitzquizceh huan quimictizceh. Jesús ilhuichiuhqui itechpohuih Pascuahtipan ichan Gamaliel. Ni nemiliztlamahuizolli, ica nochi chicuacemeh, quipiya miac tlamantli yehyectzin ica tlanextilli tlen Tlacualiztli. Jesús quitlalanqui huan quitiochiuhqui tlaxcalli. Ya quinmahmacac “formas,” zo piltlaxcaltzitzin, nochi imomachtihcahuan (ce angeltzin quiquixtilia icamaco tlen Judas). Miac huicatl ica nochi ni tlanextilli tlen tlaceliztli mohuicayayah. Ce amatl tlen moihcuilohqui ica Inquisición tlen ica ce totahtzin dominicano quihtohqui tlacameh tlen tequipanoyayah axcanah quichihuazquiah ni tlamantli nemiliztlamahuizolli pampa inihuantin quihueiliah ce tlamantli malhuilli tlen zan mochihua teopan.

Teipan tlacualiztli tlen mochiuhqui, Judas quipiqui itlacahual pan itilmah. Teipan ya yaz quitlateilhuiti Jesús ininhuanya totahtzitzin. Ya achtohui quinamiqui Rubén, totahtzin tlen quihuica zanilli, ya huallauh huan yohui miac hueltah quihuallicayaya zanilli tlen Judas huan totahtzitzin. Noque Jesús motiochihuayaya iihtico xochimilco tlen Getsemaní. Jesús mahmahuiyaya pampa miquiz huan itonalquizaz ica eztli. San Miguél monextia huan zaniloa huanya ya. Jesús quihuelittac huan naman ya nelliya monelchihuilia miquiz pampa quinequi quinmaquixtiz nochi tlacameh. Judas quinyecana tequihuahquehmeh para ma quiitzquican.   

Jesús quichihuilihqueh miac tlahtlatiliztli ininixtenno totahtzitzin Anás huan Caifás, teipan tlanahuatihquetl Poncio Pilato. Testigohmeh quihtohqueh miac axcualli tlahtolli ica ya, zampampa eliyaya zan tlamantli tlen quicactoyah. Pilato axcanah quinequi eliz ce acahya axcualli ica Jesús, quence tlayecananih huan quence judios tlacameh tlen Jerusalen quinequih quimictizceh. Ya quinahuatia ma quihuicacan ihuanya tlahtoani Herodes el Grande, pampa Jesús tlacatqui pan Galilea, campa Herodes tlanahuatia, axcanah pan Judea, campa mocahua Jerusalén. Herodes peuhqui cualani quemman Jesús axcanah quinecqui quichihuaz ce tlamahuizolli huan zampa quititlanqui huanya Pilato.

Pilato moillia judiosmeh moyolpachozceh tlan ya quichihua cequin tlamantli axcualli para Jesús, yeca tlanahuatihqui ma quitlacayohuitequican Jesús nelchicahuac. Zampampa judiosmeh zan moyolpachozquiah tlan Jesús miquizquia. Panniman, Pilato quihuelittac tlen quinequiyayah judiosmeh huan tlanahuatihqui ma quimictican Jesús. Ni huehueyac amatlanahuatilli, tlen nouhquiya eltoc ce tocayotl tlen Lucio Sestilio tlen quimacac tlahcuilohquetl, huallauh tlen ce tlamantli tlen analli tlen Caxtolli huan Ce Hueyxihuicahuitl, ce tlamantli tlen axmelahuac tlen quihtohqui nopa amatl tlen nelliya tlanahuatilli quemman micqui Jesús. 

San Juan yohui quioncui Santa María, Magdalena, huan Marta ipan Jerusalén, iuhquinon hueli quiittazceh Jesús quemman ayicanah miquiyaya. Nochimeh ihcihuih yohuih Jerusalén huan quiittah Jesús queniuhqui nehnemiyaya pan ohtli ica icalvariohtipan ica icorotzin. Verónica huallauh huan quiixpohpohua ica itilmah huan mocahua iixcopinca pan nopa cotomitl.

Ipan Calvariohtipan, tlacameh tlen quitlalqueh Jesús ipan corotzin momacaqueh tlanahuatilli queniuhqui quiilpizceh imauh huan iicxi. Inihhuantin quitlehcoltihqueh huan nouhquiya nopa ome tlachtequinih, Dimas huan Gestas, tlen nouhquiya quincuahuiyonihqueh pan corotzin. Santa María, Magdalena, huan San Juan itztoqueh iixtenno corotzin. Jesús quihtoa cequin tlahtolli huan miqui. Santa María quinnotza cequin angelmeh huan huallohuih quinonpalehuiah (tlacatl tlen popoyotzin Longino quielchiquicomichoa Jesús ica ce cuahuitl zo tepoztli, campa hualtemo eztli (melahua eltoya ce folsah eztli). Teipan Longino hueli tlachiya huan mocuezoa ica tlamantli tlen axcualli quichiuhqui.

José de Arimatea huan Nicodemus (ipan nemiliztlamahuizolli inintocah nouhquiya José huan Arimatea) quitlahtlaniliah Pilato ma cualli quiitta quitemohuizceh itlacayo Jesús huan quitlalpachozceh, teipan nouhquiya quitlahtlaniliah manoh tlen Santa María. Inihhuantin teipan tlehcoh ipan ce acahuaztli huan San Juan quinillia tlen quichihuazceh. Inihhuantin ica cualli quiihcueniah nopa tlahcuilolli, nopa huitzyohualli, huan nopa calavoh, huan San Juan quinextilia cehcen tlamantli María. Teipan quitecah tlalchi itlacayo Jesús huan moteca quentzin pan inanan iyolixco. Teipan, quipiquih nochi itlacayo ipan ce tlaquemitl tlen José quihuallicac huan quihuicaqueh.

Miac tlatzotzontli ipan ni nemiliztlamahuizolli huallauh ipan amoxtli tlen imiquiliz tlen Jesús tlen Juan Navarro (1604). Nouhquiya oncah cequinoqueh huicatl quen ni.

 

[1] Ipan Chicontepec axcanah oncah naman ce tlahtolli tlen quihtoznequi Obras de teatro. Cequin altepemeh tlen Mexcotlalli quitocayotiah neixcuitilli huan quihtoznequi Actos zo Obras de teatro. Yeca, mochihchiuhqui ni yancuic tocayotl nemiliztlamahuizolli huan quihtoznequi Obra de teatro.

[2] Ica ni tlahtolli hueyxihuicahuitl momanextia tlahtolli Siglo.

[3] Ipan Chicontepec Tominco Cuaxihuitl quihtoznequi “Domingo de ramos.” Quemman moihtoa zan cuaxihuitl quihtoznequi tonatiuh tlen pano pan “Semana Santa huan Pascuahtipan.”

[4] Ica ni tlahtolli monequi momanextiz “Edad media.”

Abelardo de la Cruz de la Cruz, 4/5/21

Louise Burkhart, 4/5/21